Prowadzące: prof. Barbara Fatyga, dr Bogna Kietlińska
Uczymy jak korzystać z pojęć i teorii wypracowanych w dyscyplinach zajmujących się kulturą w kolejnych etapach procesu badawczego oraz projektowania działań kulturalnych: od wyboru tematu, podejścia, pojęć i ich operacjonalizacji do budowania wyjaśnień i uogólnień.
Pełny opis przedmiotu:
Głównym celem zajęć jest wprowadzenie Studentów w problematykę badania kultury, co umożliwi Im dalsze studia. Układ zajęć tworzy swoiste koło: od teoretycznych przedsądów (i przesądów) do zweryfikowanych empirycznie tez. Zaczynamy od jawnych i ukrytych założeń o charakterze teoretycznym czynionych w badaniach (nawet tzw. bezzałożeniowych), przez podanie i wspólne przećwiczenie wskazówek jak dobierać pojęcia i/lub samemu je definiować, po pokazanie jak przekształcać pojęcia w narzędzia badawcze: porządkujące materiał empiryczny, służące analizie danych i wreszcie umożliwiające interpretację rzeczywistości społeczno-kulturowej.
Forma zajęć:
Konwersatorium z elementami warsztatu badacza
Sposób zaliczenia:
Egzamin ustny
Zakres tematów:
I) Teorie kultury: budowa, typy, podwójne miejsce w procesie badawczym.
Wstępny wykład poświęcamy rozrysowaniu makiety opisującej zagadnienia, którymi będziemy się zajmowali z perspektywy antropologii współczesności. Wskażemy tu warunki ogólne tworzenia teorii, czyli konsekwencje zasady korespondencji, podejścia kumulatywnego i antykumulatywnego (koncept rewolucji naukowych) oraz czym są: proces badawczy, systemy pojęciowe, wiedza uprzednia, hipotezy, założenia, pytania badawcze, operacjonalizacje, związki między teorią a metodą, a także na czym polega rola teorii kultury w projektowaniu badań, ich realizowaniu oraz wyjaśnianiu i rozumieniu rzeczywistości kulturalnej.
1) Wieloźródłowy Słownik Kultury; hasła: proces badawczy, pojęcie, termin, hipoteza, założenie, pytanie badawcze, operacjonalizacja, teoria, metoda, rewolucja naukowa, wiedza uprzednia, zasada korespondencji, http://ozkultura.pl/wszystkie-hasla
II) Pojęcie kultury
Przedstawimy i poćwiczymy wykorzystywanie do badań rozmaitych definicji kultury (i zaproponujemy robocze własne). Omówimy pożytki i wady z dzielenia kultury na typy, poziomy i dziedziny, a także wskażemy relacje między kulturą a jednostką, grupami i społeczeństwem oraz kulturą a nie-kulturą (naturą) i antykulturą (kulturą obcą). Postaramy się także przedstawić główne podejścia do kultury w naukach społecznych i – szerzej – w humanistyce. Pojawią się tu ważne pojęcia: limes czyli granicy i etnocentryzmu.
W ćwiczeniu sprawdzimy czy badacz musi być etnocentryczny.
1) Wieloźródłowy Słownik Kultury; hasła: kultura, żywa kultura http://ozkultura.pl/wszystkie-hasla
2) A. Kłoskowska, Kultura, (w:) P. Sztompka, M. Kucia (red.), Socjologia. Lektury, ss.288-298 lub: A. Kłoskowska, Kultura masowa, roz. 1, pt. Rozumienie kultury, ss.9-93 wyd. z r.1980
III) Czasowe i przestrzenne uwarunkowania kultury.
Czas i przestrzeń to najbardziej podstawowe zmienne kulturowe. Wyznaczają one m.in. pojęcia: środowiska, milieu, bocage, orientacji temporalnych, sytuacji, itp. Przyjrzymy się też w jakich sprzężeniach działają one na kulturę, (a ta na nie) oraz w jakich naukach możemy poszukać by się dowiedzieć czegoś bliższego o tych kategoriach.
W ćwiczeniu sprawdzimy jak czas i przestrzeń warunkują wiedzę uprzednią badacza.
1) Wieloźródłowy Słownik Kultury; hasła: bocage, czas, czas cykliczny, czas dla siebie, czas pracy, czas wolny, kontekst przestrzenny, miejsce, milieu, orientacje temporalne, przyszłość, przeszłość, przestrzeń, środowisko, teraźniejszość http://ozkultura.pl/wszystkie-hasla
2) Ch. Hann, Współrzędne czasowe i przestrzenne, (w:) tegoż, Antropologia społeczna, ss.24-34.
IV) O znaczeniu tradycji, pamięci i manipulowaniu czasem
Podamy tutaj definicje tradycji i zastanowimy się wraz z Państwem nad sposobami określania przeszłości i ich konsekwencjami. Jednak głównym motywem części wykładowej będą problemy kulturowych manipulacji czasem (a więc nie tylko w obrębie przeszłości lecz także teraźniejszości i przyszłości). Tu znów powrócimy na krótko do języka teorii. Zastanowimy się jak i po co uciekać od języka „tłoków i mechanizmów” i jak odnaleźć się w metaforyce ludycznej
Ćwiczenie będzie dotyczyło tropienia manipulacji pamięcią kulturową i pułapek dla badacza
1) Wieloźródłowy Słownik Kultury; hasła: tradycja, pamięć, pamięć kulturowa, pamięć zbiorowa, pamięć społeczna http://ozkultura.pl/wszystkie-hasla
2) J. Szacki, Tradycja. Przegląd problematyki; lub tegoż, Trzy pojęcia tradycji http://pfl.uw.edu.pl/index.php/pfl/article/view/871
3) E. Hobsbawm, Wprowadzenie. Wynajdywanie tradycji, (w:) E. Hobsbawm, T. Ranger, Tradycja wynaleziona, ss.9-23.
V) Kultura jako obiekt spekulacji i jako rzeczywistość sui generis.
W trakcie tych zajęć proponujemy Państwu płaszczyznę teoretyczną i metodologiczną do dalszej współpracy. Wyodrębnimy kulturę jako teoretyczną abstrakcję wchodzącą w relacje z innymi abstrakcyjnymi bytami oraz sferę tzw. rzeczywistości kulturalnej (kulturowej) tworzoną przez praktyki kulturowe, (typy praktyk omówimy). Zaproponujemy także jak można łączyć te dwa poziomy i postaramy się pokazać dlaczego i po co to warto robić.
W ćwiczeniu potropimy jak to robią inni i czy te dwa ujęcia się aby nie rozjeżdżają.
1) Wieloźródłowy Słownik Kultury; hasła: struktura, system, rzeczywistość kulturalna http://ozkultura.pl/wszystkie-hasla
2) W. Burszta, Metakultury współczesności, (w:) tegoż, Świat jako więzienie kultury, ss.18-42; O potrzebie monogamii, tamże, ss.156-165.
VI) Teren i gabinet czyli „być tam, pisać tu”
Mniejsza o dylematy związane z przemieszczaniem się badacza między miejscem gdzie bada i miejscem gdzie pisze; spróbujemy wykazać, że w obecnej dobie, a dla antropologa współczesności zwłaszcza, nie to jest najważniejsze. Ważniejsze jest gdzie leży jego teren badań i jak można to pojęcie rozumieć; dla nas jest ono raczej wielowymiarową metaforą niż konkretnym miejscem.
Ćwiczenie będzie dotyczyć podstawowych zasad i błędów związanych z prowadzeniem badań terenowych.
1) Wieloźródłowy Słownik Kultury; hasła: badania etnograficzne, badania socjologiczne, badania stosowane, badania terenowe, teren, http://ozkultura.pl/wszystkie-hasla
VII) Kultura i człowiek kulturalny.
Zaczynamy od „grzechu pierworodnego” związanego z pojęciem cultura animi, czyli od „Rozpraw tuskulańskich” Cycerona; na tej podstawie omówimy tradycyjne i potoczne, a zarazem – normatywne ujęcie kultury. Zajęcia poświęcone są zatem tzw. kulturze wysokiej, jej dziedzinowemu składowi i jej rodzinie pojęć. Przede wszystkim na podstawie wyników badań pokażemy jak wygląda i z czego się składa model człowieka kulturalnego wg współczesnych Polaków.
W ćwiczeniu zajmiemy się niekulturalnymi zachowaniami i ich znaczeniem dla badacza.
1) Wieloźródłowy Słownik Kultury; hasła: kompetencja kulturowa, odbiorca kultury, uczestnictwo w kulturze http://ozkultura.pl/wszystkie-hasla
MODUŁ II:MODEL TEORETYCZNY I JEGO OPERACJONALIZACJE
VIII) Spojrzenie od dołu i od góry: koncepcje wartości i znaczeń.
Często twierdzi się, że kultura jest domeną wartości i znaczeń, że to strefa symboliczna lub aksjosemiotyczna, itp. Spróbujemy przyjrzeć się problematyce aksjologii i semiotyczności kultury oraz związkom pomiędzy aksjologicznymi i semiotycznymi jej składnikami. No i oczywiście problemem hierarchii i układów wartości. W tym kontekście zajmiemy się także problematyką relatywizmu kulturowego oraz modami naukowymi.
Ćwiczenie będzie dotyczyło kwestii jak badać wartości i znaczenia; porównamy kilka metod.
1) Wieloźródłowy Słownik Kultury; hasła: aksjologia, semiotyka, wartość, znaczenie, sens http://ozkultura.pl/wszystkie-hasla
2) D. Joubert, Dwadzieścia pięć pojęć wartości, (w:) P. Sztompka, M. Kucia (red.), Socjologia. Lektury, ss.316-333.
3) A. Siciński, Kultura jako przestrzeń potrzeb i wartości, (w:) R. Tańczuk, D. Wolska (red.), Aksjotyczne przestrzenie kultury, ss.15-24.
IX) Ład empirii: poziom wzorów kultury
Przedstawimy różne koncepcje wzorów kultury oraz pojęć pokrewnych, takich jak: standardy, modele zachowań czy normy. Postaramy się wyjaśnić użyteczność tego pojęcia na przykładach zaczerpniętych z różnych badań, a także je trochę „odczarować” wiążąc je nie tylko z praktykami kulturowymi lecz także z rezultatami praktyk: materialnymi (uwzorowaniem występującym np. w tzw. kulturze materialnej) i niematerialnymi (uwzorowaniem idei czy światopoglądów).
W ćwiczeniu postaramy się odtworzyć ukryte wzory zachowania i zbioru przedmiotów.
1) Wieloźródłowy Słownik Kultury; hasła: norma estetyczna, norma etyczna, norma społeczna, standardy zachowań, wzór kulturowy, wzór kultury http://ozkultura.pl/wszystkie-hasla
2) A. L. Kroeber, Struktura, funkcja i wzór w biologii i antropologii, (w:) tegoż, Istota kultury, ss.199-222.
X) Ludus w kulturze: przykład przekraczania standardowego myślenia
Przyjrzymy się ludycznym zjawiskom w kulturze oraz definicjom i charakterystykom gry i zabawy autorstwa klasyków (Johana Huizingi, Rogera Cailloisa), w szczególności grom typu agon, alea, ilinx i mimicry. Pokażemy jak można ich niestandardowo użyć, np. do zbadania poczucia wolności młodzieży. Wprowadzimy nową kategorię gier: empatheię.
Ćwiczenie będzie dotyczyło „narodowego sportu Polaków” czyli empathei (gry z cierpieniem swoim i cudzym).
1) Wieloźródłowy Słownik Kultury; hasła: agon, alea, empatheia, ilinx, gra, ludus, ludyczność,mimicry, zabawa, http://ozkultura.pl/wszystkie-hasla
XI) „Podejście kontekstowe”
Spróbujemy zdekonstruować, uporządkować i odświeżyć jedno z najbardziej nadużywanych i wytartych pojęć naukowych. Zaproponujemy wstępną systematyzację kontekstów. Dla przykładu zastanowimy się nad znaczeniem konsumpcjonizmu w badaniach kultury współczesnej.
W ćwiczeniu poszukamy kontekstów dla wybranych detali etnograficznych.
1) Wieloźródłowy Słownik Kultury; hasła: ekonomia kultury, konsumpcja, kontekst, hipertekst, podtekst, pretekst, http://ozkultura.pl/wszystkie-hasla
XII) Poziom wzorców kulturowych
W związku z problematyką wzorców kulturowych pojawia się wcale liczna bateria innych pojęć: ideały kulturowe, modele, orientacje aksjologiczne, etosy, itp. Przede wszystkim jednak zajmiemy się tu konstruktem wzorca kulturowego i „raz na zawsze” odróżnimy go od wzoru.
W ćwiczeniu zaprojektujemy etosowego studenta i etosowego wykładowcę.
1) Wieloźródłowy Słownik Kultury; hasła: etos, ideał kulturowy, ideologiczny model postaw, wzorzec, wzorzec kulturowy, wzorzec zachowań http://ozkultura.pl/wszystkie-hasla
XIII) Całości kulturowe wyższego rzędu: style kultury, konfiguracje kulturowe, „warstwy kulturowe”, subkultury i jak sobie z nimi radzić
Przyjrzymy się jak nauki o kulturze radzą sobie z całościowymi ujęciami zjawisk i dziedzin. Wykład będzie podsumowywał budowaną tu „architekturę” pojęciową. Szczegółowo zajmiemy się pojęciami kultury dominującej, stylu kultury i stylu w kulturze oraz kulturą jako federacją subkultur.
Ćwiczenie będzie dotyczyło odnalezienia relacji między wybraną subkulturą a kulturą dominującą.
1) Wieloźródłowy Słownik Kultury; hasła: konfiguracja kulturowa, style kultury, styl w kulturze, styl życia, subkultury http://ozkultura.pl/wszystkie-hasla
XIV) Kultura a cywilizacja i technologie
Przyjrzymy się pokrótce historii teoretycznych relacji między pojęciami kultury i cywilizacji. Zastanowimy się nad programami badania kultury w erze gwałtownego rozwoju nowych technologii oraz jak technologie zmieniają rzeczywistość kulturalną. Tu przy okazji pojawi się niewątpliwie problem nadążania myślenia teoretycznego za zmieniającą się szybko rzeczywistością. Warto wspomnieć też marzenia, wizje i literaturę SF oraz ideologie wolnościowe w Internecie.
W ćwiczeniu zajmiemy się przykładami nowych możliwości badań.
1) Wieloźródłowy Słownik Kultury; hasła: cywilizacja, technika, technologia, narzędzia, http://ozkultura.pl/wszystkie-hasla
XV) Kultura – model do składania
W podsumowaniu niniejszego wykładu chcemy zachęcić Państwa do samodzielnych poszukiwań teoretycznych i metodologicznych, jak również zwrócić uwagę na fakt, często niedoceniany przez PT Studentów, iż sporo do tej pory powiedziano, sporo ciekawych rzeczy zrobiono. A od klasyków można się wiele nauczyć.
Podczas ćwiczenia pokażemy „stare” pomysły w nowych zastosowaniach.