Prowadząca: dr Bogna Kietlińska
Cele zajęć to: a) praktyczne przygotowanie Uczestników do analizy i interpretacji tekstów pisanych i mówionych; b) przygotowanie do samodzielnego i zespołowego projektowania, realizowania i opracowywania badań jakościowych; c) prezentacja oryginalnego podejścia metodologicznego do pracy z tekstami; d) rozwijanie i ćwiczenie wiedzy, wyobraźni teoretycznej i metodologicznej; e) zajęcia uczulają również na problemy etyczne związane z prowadzeniem badań terenowych i ich wykorzystywaniem w pracy naukowej oraz w praktykach społecznych. Zajęcia prowadzone są w formie warsztatu badawczego.
Pełny opis przedmiotu:
Przedmiot ma na celu praktyczną naukę rzetelnego wykonywania badań jakościowych. Oprócz metodologii pracy z tekstami uczymy tu także pracy zespołowej oraz praktycznego zastosowania zasad etycznych obowiązujących w naukach społecznych a także pisania raportów z badań. Przede wszystkim chodzi tu o zasady: poufności – anonimowości, jawności warsztatu naukowego oraz o zasadę rzetelnego stosowania metod badawczych. Z tego punktu widzenia szczególnie ważne jest doświadczenie, a zarazem swoisty ryt przejścia dla młodych badaczy, które polega na tym, iż wywiad narracyjny biograficzny jest od początku do końca realizowany i opracowywany w grupie studenckiej pracującej razem pod opieką prowadzącego zajęcia. Jeśli historia życia staje się wspólną własnością badaczy i osoby badanej (wylosowanego członka grupy) to trudniej zachowywać się nieetycznie. Doświadczenie to skutecznie zabezpiecza przed traktowaniem materiałów uzyskanych od badanych jako nie mających biograficznego adresu i uczula na stosowanie zasady anonimowości. Ważne jest, że osoba prowadząca zajęcia nie ma bezpośredniego dostępu do tekstu wywiadu lecz tylko do jego fragmentów podczas wspólnych prac analitycznych oraz do końcowego raportu danej grupy. Taki sposób prowadzenia warsztatu pokazuje Uczestnikom na czym polegają różnice między tradycyjną metodą ilościową a metodami badań jakościowych w całym procesie badawczym.
Zajęcia mają charakter warsztatowy. Studenci w mini-zespołach badawczych, pod opieką prowadzącego, po zapoznaniu się z podstawami metody biograficznej, przeprowadzają ANONIMOWO (prowadzący zajęcia nie ma dostępu do tekstu) wywiad narracyjny biograficzny, dokonują jego dokładnej transkrypcji oraz – po postawieniu problemu badawczego – analizują go przy użyciu autorskiej metodologii wypracowanej przez Barbarę Fatygę i zespół badaczy od 1986 roku pracujących nad rozwijaniem i udoskonalaniem tej metodologii. Możliwości każdej metody są szczegółowo omawiane na przykładach z konkretnych tekstów. Na zaliczenie pisany jest zbiorowy raport z użyciem co najmniej jednej z poznanych metod analizy tekstu. Na podwyższenie oceny będzie wpływała zwłaszcza inwencja metodologiczna grupy skutkująca modyfikacją poznanej metody lub nawet wymyśleniem nowej.
Forma dydaktyczna zajęć:
Warsztat
Sposób zaliczenia:
Zaliczenie na podstawie opracowania wywiadu narracyjnego.
Podczas warsztatu Studenci pracują w grupach – mini-zespołach badawczych. Podstawą zaliczenia jest zbiorowo przygotowany raport z badania tekstu wywiadu narracyjnego biograficznego, przeprowadzonego przez daną grupę studencką. Aby uzyskać zaliczenie w raporcie powinny zostać wykorzystana dwie z poznanych metod analizy tekstu. Metodami tymi powinien zostać przeanalizowany cały tekst, koniecznym elementem pracy winna być część interpretacyjna (wnioski z badania). Bardzo mile widziane i wpływające niewątpliwie na podwyższenie oceny pracy zespołu są modyfikacje poznanych na zajęciach metod i/lub zaproponowanie przez zespół nowej metody pasującej do postawionego sobie w trakcie pracy problemu badawczego.
Zakres tematów:
I. Wywiad narracyjny biograficzny i tematyczny
Na zajęciach wyjaśnimy na czym polega podejście Fritza Schützego do badań biograficznych, które jest tu punktem wyjścia. Zastanowimy się nad specyfiką tematu badań w kontekście biografii. Pokażemy dlaczego należy pracować zespołowo. Dostaniecie Państwo również praktyczne wskazówki co do zasad pracy zespołowej oraz dotyczące realizacji wywiadu, po czym podzielicie się Państwo na zespoły i ustalimy termin badania terenowego. Problemy etyczne będą dotyczyć samych Uczestników zajęć, więc nie tylko się Państwo będziecie o nich uczyć, ale także przeżyjecie je niejako na własnej skórze. Zasady dyskrecji i anonimowości muszą tutaj obowiązywać w sposób bezwzględny. Omówimy także zasady transkrypcji materiału.
O (obowiązkowa literatura)
1) K. Kaźmierska, Wywiad narracyjny – technika i pojęcie analityczne, (w:) M. Czyżewski, A. Piotrowski, A. Rokuszewska-Pawełek, Biografia a tożsamość narodowa, Łódź, 1996, ss.35-44.
2) I. Helling, Metoda badań biograficznych, (w:) J. Włodarek, M. Ziółkowski (red.), Metoda biograficzna w socjologii, Warszawa-Poznań 1990, ss.13-37.
D (dodatkowa literatura)
1) A. Rokuszewska-Pawełek, Miejsce biografii w socjologii interpretatywnej. Program socjologii biografistycznj Fritza Schützego, (w:) ASK. Społeczeństwo. Badania. Metody nr 1/1996, ss.37-54.
2) A. Piotrowski, Wstęp, (w:) M. Czyżewski A. Piotrowski, A. Rokuszewska-Pawełek, Biografia a tożsamość narodowa, Łódź, 1996, ss.5-11.
II. Metodologia teorii ugruntowanej i specyfika badań jakościowych
Te zajęcia poświęcimy teoretycznej i praktycznej refleksji nad metodologią teorii ugruntowanej. Przedstawimy podstawowe założenia MTU oraz sprawdzimy, jak działają one w praktyce. W trakcie warsztatu postaramy się przejść przez kolejne etapy postępowania badawczego w paradygmacie kodowania metodologii teorii ugruntowanej. To będzie mocne wprowadzenie w świat analiz jakościowych i twórczego traktowania metodologii, które są fundamentalnymi praktykami naszego „ścieżkowego credo”.
O
1) K. Konecki, Studia z metodologii badań jakościowych. Teoria ugruntowana, Warszawa 2000, ss.7-58.
D
1) B. Glaser, A. Strauss, Odkrywanie teorii ugruntowanej, Kraków 2009.
2) E. Zakrzewska-Manterys, Odteoretycznienie świata społecznego. Podstawowe pojęcia teorii ugruntowanej [w:] „Studia Socjologiczne” nr 1/1996.
III. Typy materiałów biograficznych
Na zajęciach omówimy typy materiałów biograficznych pod kątem możliwości ich wykorzystywania w badaniach. Zajmiemy się rozróżnieniami biografii i autobiografii oraz postaci wypowiadających się w tekście. Przyjrzymy się także konstrukcjom takich tekstów jak pamiętnik, dziennik i wywiad narracyjny biograficzny. Podczas zajęć będziemy korzystać z materiałów biograficznych znajdujących się w Archiwum Badań nad Życiem Codziennym (http://archiwum.edu.pl)
O
1) Ph. Lejeune, Wariacje na temat pewnego paktu. O autobiografii, Kraków 2001, ss. V-XVII; 1-56. 2) W. McKinley Runyan, Struktura narracji biograficznej, (w:) tegoż, Historie życia a psychobiografia, Warszawa 1992, ss. 67-84.
D
1) B. Fatyga, J. Siemaszko, Życie i poglądy młodzieży wiejskiej w latach kryzysu 1982-1983, Warszawa 1989, ss. 16-44; 83-116.
IV. Pierwsze spojrzenie na tekst
Co to jest w gruncie rzeczy „analiza treści” i jak się ma do analizy formy? Zajmować się tu będziemy formą tekstu i jego światem przedstawionym. Omówimy także zagadnienia dotyczące kontekstu, kotekstu, podtekstu i hipertekstu. W trakcie zajęć zobaczymy, jak można dzielić tekst odnajdując jego wewnętrzne uporządkowania. Przeanalizujemy podział na warstwy i podział na części oraz przyjrzymy się, co z tego wynika dla dalszego postępowania badawczego. Od tych zajęć będziemy już pracować na zebranych przez Państwa materiałach. Omówimy problemy realizacji pierwszych etapów badania. Przygotujemy teksty do dalszej pracy, dzieląc je na fragmenty, zewidencjonujemy je, określimy warstwy i motywy w nich występujące. Od teraz zaczną się wyłaniać problemy badawcze, pytania i hipotezy, które trzeba będzie notować – zobaczymy jak to robić.
O
1) B. Fatyga, Badania biograficzne: struktura tekstu, oraz analiza struktury tekstu (w:) tejże, Dzicy z naszej ulicy. antropologia kultury młodzieżowej, Warszawa 1999, ss. 155-157.
2) E. Babbie, Analiza treści, (w:) tegoż, Badania społeczne w praktyce, Warszawa 2003, ss. 341-353.
D
1) R. Ingarden, O dziele literackim, Warszawa 1988, ss.52-69; 99-135; 147-166; 212-223;
2) M. Czyżewski, Generalne kierunki opracowania, wymiary analityczne, (w:) M. Czyżewski, A. Piotrowski, A. Rokuszewska-Pawełek, Biografia a tożsamość narodowa, Łódź, 1996, ss.45-51.
V. Trajektoria i droga życiowa
Zbadamy możliwości analizy przebiegu życia, ustalimy schematy biograficzne, przedyskutujemy koncepcję faz życia i przemian biograficznych. Przyjrzymy się możliwościom jakie niesie pojęcie trajektorii. Zobaczymy także jakie wnioski można wyciągać z tego rodzaju analiz. W ramach warsztatu w grupach spróbujemy odtworzyć drogę (lub drogi) życiową(e) postaci występujących w tekście.
O
1) E. Hajduk, Kulturowe wyznaczniki biegu życia, Warszawa 2001, ss. 30-62.
2) G. Riemann, F. Schütze, „Trajektoria” jako podstawowa koncepcja teoretyczna w analizach cierpienia i bezładnych procesów społecznych, (w:) „Kultura i Społeczeństwo”, nr 2, 1992.
D
1) Ch. Bühler, Struktury biegu życia, (w:) tejże, Bieg życia ludzkiego, Warszawa 1999, ss.319-437. 2) B. Fatyga, Drogi życiowe liderów i aktywność członków różnych grup młodzieżowych, (w:) tejże, Dzicy z naszej ulicy. antropologia kultury młodzieżowej, Warszawa 1999, ss.191-200.
VI. TST i Inwentarze JA-MY-ONI
Podczas tych zajęć zajmiemy się metodami, które dają możliwości ścisłego opisu autoprezentacji i autoidentyfikacji narratora oraz interakcji społecznych udokumentowanych przezeń w tekście. Poznamy genezę tych metod i ich odmiany przetestowane na materiale empirycznym. Dodatkowymi narzędziami będą tutaj analiza frekwencji i metoda mierzenia temperatur emocjonalnych.
O
1) Z. Bokszański, Tożsamość, interakcja, grupa: tożsamość jednostki w perspektywie teorii socjologicznej, Łódź 1989, ss.99-120.
D
1) P. Zieliński, Inwentarz JA-MY-ONI i odpowiedź na pytanie „kim jesteś”, (w:) B. Fatyga, K. Górniak, P. Zieliński, Dwie Europy. Młodzi Niemcy i młodzi Polacy na przełomie wieków, T.1, Plemienny wróg – globalny kumpel. Portret młodych Polaków, ss.15-29.
2) B. Fatyga, Wędrujące pytanie o wolność. Raport z badań, Warszawa 2009.
VII. Mapy świata
Na podstawie dotychczasowych wyników można się pokusić o przedstawienie ich w formie graficznej, jaką jest „Mapa Ich Świata”. Zajmiemy się rolą technik projekcyjnych w socjologii jakościowej, pokażemy jak narodził się pomysł takiego sposobu prezentacji świata społecznego oraz co jeszcze „mapa świata” może ilustrować. Na zajęciach będziecie Państwo wymyślać własne wersje tego narzędzia.
O
1) A, Gurycka (red.), Typologia i funkcje obrazu świata w umyśle człowieka, Poznań bd, ss. 53-135.
D
1) B. Fatyga, Style życia młodzieży w wielkim i małym mieście, (w:) B. Fatyga, J. Sierosławski, Uczniowie i nauczyciele o stylach życia młodzieży i narkotykach, Warszawa 1999, ss. 72-75.
VIII. i IX. Pola semantyczne
Na zajęciach prześledzimy różne wersje tej metody w trakcie jej historycznego rozwoju. Zobaczymy do czego można jej używać. Pokażę także różnorodne przykłady wykorzystania badań pól semantycznych. W ramach pracy w grupach zrobimy razem fragment analizy by zobaczyć i ewentualnie porozwiązywać problemy, jakie się tutaj pojawiają. Będziemy rekonstruować pola dla wybranego słowa-klucza, mierzyć temperatury wyrażeń, liczyć frekwencje w sieciach semantycznych.
O
1) R. Robin, Badanie pól semantycznych, (w:) M. Głowiński (red.), Język i społeczeństwo, Warszawa 1980.
2) B. Fatyga, Pole semantyczne, (w:) tejże, Dzicy z naszej ulicy. antropologia kultury młodzieżowej, Warszawa 1999, ss.160-163.
D
1) M. Kłosiński, Obraz bezrobocia i bezrobotnych w polskiej prasie, (w:) „Kultura i Społeczeństwo”, nr 3, 1994.
2) M. Dudkiewicz, Zastosowanie analizy pola semantycznego i analizy gloss dla zaprezentowania sposobu postrzegania świata społecznego (w:) „Przegląd Socjologii Jakościowej” Tom II, nr 1, 2006, (na: http://www.qualitativesociologyreview.org/PL/volume2_pl.php).
XI. Piramida metafor
Tym razem przyjrzymy się możliwościom zoperacjonalizowania teorii metafory. Wyjaśnimy funkcje metafor występujących w tekstach, poznamy rodzaje metafor, przypomnimy, czym jest metafora, a czym metonimia. Poznamy dwie nowe techniki składające się na metodę „Podwójnej piramidy metafor”: technikę warstwowego zdejmowania metafor z tekstu oraz technikę badania konsekwencji i koherencji systemu metaforycznego tekstu. Zastosowanie tej nowej metody wiąże się z wykorzystaniem wyników wstępnego uporządkowania tekstu (jego podziału). Zadanie warsztatowe będzie polegać na stworzeniu inwentarza prostych wyrażeń metaforycznych występujących w tekście (metafor martwych oraz żywych).
O
1) G. Lakoff, M. Johnson, Metafory w naszym życiu, Warszawa 1988, ss. 5-123.
2) B. Fatyga, P. Zieliński, Tempus fugit. Analiza metafor czasu – propozycja metodologiczna, (w:) „Przegląd Socjologii Jakościowej” Tom II, nr 1, 2006, (na: http://www.qualitativesociologyreview.org/PL/volume2_pl.php).
XII. Analiza dyskursu
Punktem wyjścia dla zajęć stanie się analiza dyskursu. Omówimy genezę tego typu analizy związaną z tzw. zwrotem lingwistycznym oraz dominujące w jej obszarze podejścia (np. krytyczna analiza dyskursu, psychologiczna analiza dyskursu, wizualna analiza dyskursu, etc.)
O
1) M. Czyżewski, Teorie dyskursu i dyskursy teorii, [w:] „Kultura i społeczeństwo”, nr 2, 2013, ss. 3-25.
2) G. Rose, Analiza dyskursu I. Tekst, intertekstualność i kontekst, [w:] Tejże, Interpretacja materiałów wizualnych, Warszawa 2010, PWN, ss. 173-205.
D
1) A. Horolets, J. Bielecka-Prus (red.), Metodologiczne i teoretyczne dylematy analizy dyskursu (cały tom), Przegląd Socjologii Jakościowej, Tom IX, nr 1, 2013.
XIII. Analiza konwersacyjna
Na zajęciach zajmiemy się metodą badania rozmów codziennych, czyli analizą konwersacyjną. Poznamy zasady prowadzenia badań metodą analizy konwersacyjnej, Zastanowimy się nad znaczeniem metody w badaniu interakcji, spróbujemy znaleźć jej ograniczenia i mocne strony. Pomyślimy również nad teoretycznym ujęciem struktury rozmów codziennych, ich kontekstów oraz funkcji. Na zajęciach nie zabraknie też praktycznej analizy rozmów podsłuchanych w codziennym życiu.
O
1) D. Rancew-Sikora, Analiza konwersacyjna jako metoda badania rozmów codziennych, Warszawa 2007, ss. 11-58.
XIV. Interpretacja wyników, klasyfikacje i typologie, metody opisu
Omówimy szczegółowo jakie są możliwości generalizacji na podstawie uzyskanych wyników, jaki poziom wiarygodności one reprezentują. Powrócimy do kwestii reprezentatywności i weryfikacji. Zobaczymy także jak konstruować typy i podtypy w procesie końcowej interpretacji wyników.
O
1) S. Nowak, Klasyfikacje i typologie, (w:) tegoż, Metodologia badań społecznych, Warszawa 1970, ss. 90-98.
XV. Metarefleksja. O czym pisać i jak pisać raport?
Na ostatnich zajęciach zastanowimy się wspólnie nad konstrukcją, kompozycją i stylem raportu z naszego badania oraz nad pożytkami z wiedzy, którą tego typu badania przynoszą. Podczas tych zajęć zastanowimy się również, jakie pytania możemy postawić naszym tekstom, co chcemy zbadać dokładniej, jakie nowe zagadnienia wyłoniły się w trakcie procesu badawczego. Co jeszcze jest potrzebne by uzyskać kontekst interpretacyjny, przede wszystkim teoretyczny, dla naszego badania. Każdy zespół będzie proszony o prezentację, czym ostatecznie chce się zajmować, przygotowując pracę zaliczeniową.
O
1) N. Reshef, Dodatek B: Zasady pisania raportu z badań, (w:) Ch.,D. Nachmiasowie, Metody badawcze w naukach społecznych, Poznań 2001, ss.568-578.
2) w zależności od tego, czym Państwo będą chcieli się zająć, trzeba będzie poszukać sobie literatury do zagadnienia, np. ról społecznych, uczestnictwa w kulturze, postrzegania Innego, związku między językiem a pozycją społeczną, etc.
D
1) M. Hammersley, P. Atkinson, Metody badań terenowych, rozdziały: roz. 9, Poznań 2000.